Onderzoeker Robin Kranendonk verdedigt bevindingen van haar promotieonderzoek

Het herkennen en verhoren van verdachten met een licht verstandelijke beperking (LVB). Daarover gaat het onderzoek dat Robin Kranendonk gisteren afrondde met haar promotie aan de Vrije Universiteit Amsterdam (VU). Robin is criminologe en werkt als wetenschappelijk onderzoeker bij de Politieacademie en het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR). Verdachten met een LVB lopen een groot risico niet herkend te worden in politieverhoren. En dit heeft gevolgen voor de wijze waarop ze worden verhoord. Dat is een van de conclusies uit haar onderzoek.

In het verleden werkte Robin met kwetsbare mensen en heeft ze veel verhoren bestudeerd. Zo deed ze onderzoek naar de inhoud van processen-verbaal van politieverhoren. Ook werkte ze met mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt door psychische of fysieke problematiek.

Vanuit het Amsterdam Law and Behavior Institute (A-LAB) kreeg Robin de kans onderzoek te doen. Dit is een samenwerking tussen de VU en het NSCR. Het onderzoek ging over de risico’s in het herkennen en verhoren van verdachten met een LVB door de politie. En over de beschermende factoren die deze risico’s kunnen voorkomen, zoals open vragen of een advocaat. ‘Voor mij was dit een mooie combinatie van mijn interesses in kwetsbare personen en het politieverhoor. Ik wilde graag bijdragen aan kennisontwikkeling over dit belangrijke onderwerp. Ook omdat ik hiervoor echt de verhoorwereld in mocht duiken’, vertelt Robin.

In de verhoorkamer

Voor haar onderzoek voerde Robin vanaf 2017 literatuuronderzoek uit. Ze interviewde experts met kennis over het herkennen van en omgaan met mensen met een LVB. En ze interviewde rechercheurs, officieren van justitie en advocaten. Robin: ‘Heel concreet heb ik hen gevraagd hoe zij denken een LVB te kunnen herkennen. En wat volgens hen belangrijk is in de communicatie met deze groep. Ook vroeg ik hoe zij denken dat een verhoorder de juiste informatie kan krijgen. En hoe dat in de praktijk gebeurt. Door deze gesprekken kreeg ik een goed beeld van alle mogelijke risico’s, knelpunten en beschermende factoren bij het herkennen van een kwetsbaarheid. En in ‘wat werkt’ om juiste en complete informatie te krijgen.’

In de tweede fase van haar onderzoek was Robin vaak aanwezig in de verhoorkamer. Ter voorbereiding ontwikkelde ze een codeerschema met informatie uit de literatuur en de interviews. Ze observeerde verhoren waarbij de verhoorders vooraf wisten dat de verdachte een LVB had. Dat waren vaak de zwaardere zaken. Meestal hadden deze verhoorders een specialistische vervolgopleiding gevolgd in het verhoren van kwetsbare verdachten. Daarnaast liep Robin mee binnen verschillende politie-eenheden. Die verhoren gingen vooral over veelvoorkomende criminaliteit, zoals diefstal en huiselijk geweld. De meeste basispolitieverhoorders hadden geen aanvullende verhooropleiding gevolgd.

Belang persoonlijk gesprek

‘Ik heb gekeken in hoeverre verhoorders investeren om een psychische kwetsbaarheid te herkennen aan het begin van een verhoor. Daarbij heb ik geanalyseerd welke vragen zij stelden over bepaalde onderwerpen uit de Vragenlijst Indicatie Kwetsbaarheid uit de Handleiding Verhoor’, legt Robin uit. Was vooraf een LVB of andere psychische stoornis bekend? Dan sneden opgeleide verhoorders meer persoonlijke onderwerpen aan die kunnen helpen bij het herkennen van kwetsbaarheid (zoals opleiding of hulpverlening). Zij gingen hier ook vaker dieper op in.

Basispolitieverhoorders zonder voorkennis over een aanwezige LVB richten zich vooral op algemene onderwerpen (zoals werk of schulden). Zij vroegen hier minder op door en leken zich minder bewust van mogelijke kwetsbaarheden. Daardoor kan een LVB onopgemerkt blijven. Maar wat zijn indicatoren die kunnen wijzen op een LVB? Bijvoorbeeld zorgverlening, speciaal onderwijs, dagbesteding of een uitkering. Of signalen dat iemand de procedures, rechten of gestelde vragen niet begrijpt.

Kwetsbaarheid in politieverhoren vaak niet herkend

Robin: ‘Bij 4 procent van 73 verdachten in veelvoorkomende criminaliteitszaken was vooraf een kwetsbaarheid bekend. Toch blijkt uit mijn onderzoek dat er bij 44 procent van de verdachten duidelijke signalen waren die wijzen op een LVB. En bij 52 procent stelden we een vermoeden van een LVB en/of psychische stoornis vast. Zonder dat verhoorders hiervan vooraf op de hoogte waren.’

Waarom wordt een kwetsbaarheid zo vaak niet herkend? Volgens Robin komt dit doordat deze groep het vaak goed weet te verbergen. ‘Schaamte speelt daarbij een rol. Sommige ‘streetwise’ verdachten gebruiken bijvoorbeeld taal die ze bij hulpverleners hebben opgepikt. Daardoor lijken ze verbaal sterk, terwijl ze niet begrijpen wat ze zeggen. Deze groep kan ongeïnteresseerd, opstandig of agressief overkomen. Niet omdat zij niet willen meewerken, maar omdat ze niet snappen wat er gebeurt. Dit gedrag wordt dan snel als verdacht of tegenwerkend gezien. Anderen zijn juist heel meegaand en ook dat kan misleidend zijn.’

‘Een gebrek in informatie-uitwisseling tussen instanties, de advocaat en de politie kan het herkennen van deze kwetsbare groep ook bemoeilijken. Of het gebrek aan voorbereiding van het verhoor. En dat is riskant. Wanneer een LVB niet wordt herkend, krijgen verdachten vaak een normale verhooraanpak. Zonder extra beschermende maatregelen. Zo was bij 74 procent van de verdachten met een vermoedelijke LVB geen advocaat aanwezig. Zij kunnen van dit recht afzien, simpelweg omdat ze niet begrijpen wat het betekent. Het kan dus grote gevolgen hebben voor de rechtspositie van verdachten.’

Onjuiste verklaringen en valse bekentenissen

‘Wanneer was dat? Hoe vaak was dat? Met wie was je daar?’ Dit soort vragen zijn voor LVB-verdachten soms lastig te beantwoorden. Zulke details kunnen ze zich moeilijk herinneren. Ze vinden het vaak ook lastig de juiste woorden te vinden, wat kan leiden tot miscommunicatie. Daarnaast hebben ze vaak een sterke neiging om te pleasen. Ze nemen makkelijk suggesties over en bekennen soms zelfs strafbare feiten waarvoor zij niet zijn aangehouden. Dit vergroot het risico op onvolledige, onjuiste of onbedoeld belastende verklaringen.

In het ergste geval kan het zelfs leiden tot valse bekentenissen. ‘Verdachten denken bijvoorbeeld dat ze daardoor sneller naar huis mogen. Maar ze overzien niet wat de gevolgen zijn. Dit kan ertoe leiden dat passende hulp en beschermende maatregelen uitblijven. Ook bestaat de kans op minder efficiënte opsporingsonderzoeken, onjuiste afdoeningen of herhaling van strafbaar gedrag. Een aangepaste verhooraanpak is dus van groot belang’, vindt Robin.

Zelfde aanpak bij signalen van LVB

Maar doen verhoorders dat ook? Passen zij hun aanpak aan bij signalen van LVB? Om deze vraag te beantwoorden, vergeleek Robin drie groepen verdachten met elkaar. Een groep bij wie van tevoren al een LVB bekend was, een groep waarbij de onderzoekers een vermoeden hadden en een groep zonder zulke signalen. ‘We hebben gekeken naar het type vragen, de gebruikte verhoortechnieken en het soort verklaringen.’

‘Er waren weinig verschillen in de verhooraanpak tussen verdachten met en zonder signalen van LVB. Dit kan erop wijzen dat basispolitieverhoorders signalen misten. Of ze wisten niet hoe ze hun verhoor moesten aanpassen, of wilden dat niet. Dit onderzoek laat zien wat het effect is van training en voorkennis over LVB. Verhoorders die hierin zijn opgeleid, hebben meer aandacht voor het uitleggen van rechten. En voor het opbouwen van een goede werkrelatie. Ze gebruiken makkelijke taal en gebruiken minder confronterende technieken.’

Bewezen, werkende verhoortechnieken

‘Het is in ieder verhoor belangrijk dat een verdachte zelf zijn verhaal vertelt. Zonder beïnvloed te worden door de formulering van een vraag. Anders krijg je korte antwoorden op de vraag. ‘Vertel me alles, omschrijf, leg uit, en toen?’ zijn open vragen die goed werken. Ook actief luisteren, verifiëren en samenvatten zijn belangrijke technieken’, vertelt Robin.

Deze aanpak sluit aan bij internationale richtlijnen, zoals de Méndez Principles on Effective Interviewing for Investigations and Information Gathering. Dit is een wereldwijd protocol vanuit de Verenigde Naties voor effectieve verhoren zonder dwang of druk. Met het waarborgen van rechten. Het is ook door Nederland onderschreven en is toe te passen op elk soort verhoor.

Mensen met een LVB geven vaak minder informatie op open vragen. ‘Maar wat je wél krijgt, is hun eigen verhaal. Niet gekleurd door de suggestie van de verhoorder’, weet Robin. ‘Het is ook belangrijk op te passen met ‘helpende technieken’. Zoals voorbeelden of complimenten geven over de inhoud van verklaringen. Je krijgt misschien wel meer informatie, maar je weet niet zeker of die ook klopt.’

Concrete stappen

‘Mijn onderzoek biedt concrete handvatten. Voor de politie, maar ook voor advocaten, officieren van justitie en rechters. Hoe herken je een verdachte met een LVB? Hoe verhoor je zo iemand effectief en volgens de regels? En hoe beperk je de risico’s?’ Het onderzoek geeft daarbij praktijkvoorbeelden en fragmenten uit echte politieverhoren. De inzichten zijn direct toe te passen in (basis)politieopleidingen en trainingen. Niet alleen voor het verhoren van verdachten, maar ook voor slachtoffers en getuigen.

‘Ik heb een uitgebreid Engels boek geschreven. Samen met de politie en het onderwijs wil ik kijken hoe we dat kunnen vertalen naar de praktijk. Misschien via aanvullende e-learnings, Virtual Reality trainingen of praktische hulpmiddelen. Bijvoorbeeld een visuele plaat waar alle belangrijke stappen duidelijk op staan. Zoals: Waar moet ik op letten? Wat doe ik als ik een vermoeden heb van kwetsbaarheid? Moet ik een gespecialiseerde verhoorder inschakelen? Die concrete stappen wil ik graag uitleggen, zodat verhoorders weten wat ze kunnen doen.’

Fotografie: Laurens Niezen