Geweld op meerdere plaatsen, meerdere dagen achter elkaar, verspreid over het land. Dat kenden we uit Engeland en Frankrijk, maar in Nederland eigenlijk niet. Otto Adang, lector Openbare Orde & Gevaarbeheersing aan de Politieacademie: "Deze en de avondklokrellen eerder dit jaar roepen de vraag op of 'we' nog wel anders zijn."
Adang plaatst de ontwikkelingen in breder perspectief: verschillende factoren zorgen ervoor dat mensen de laatste tijd de straat op gaan om te rellen. De doorlopend veranderende maatregelen rondom het coronavirus en groeiend anti-overheidssentiment leidden tot geweld, met als voorlopig dieptepunt de uit hand gelopen demonstratie afgelopen vrijdag in Rotterdam.
Kwetsbaarheden in een goede basis
In 2010 verscheen Zijn wij anders?, een onderzoek van de Politieacademie naar de vraag waarom Nederland geen meerdaagse, wijd verspreide geweldsuitbarstingen kende, zoals bijvoorbeeld in Frankrijk en Engeland. De conclusie was dat het geen puur geluk was dat er de decennia daarvoor geen grootschalige rellen waren geweest. Adang: "In Nederland voerden overheid, maatschappelijke partners en politie gebiedsgebonden en op sociale cohesie gericht beleid. Dat draagt met vallen en opstaan bij aan relaties die minder conflictueus zijn en meer gericht op samenwerken. Dat je weet wat er speelt. Dat als er spanningen zijn, je daar vroegtijdig bij kan zijn, om te voorkomen dat het uit de hand loopt." Tegelijk werden in het onderzoek kwetsbaarheden benoemd. Er werd geconstateerd dat heftige meerdaagse wijkgebonden rellen ook in Nederland tot de reële mogelijkheden behoren als er onvoldoende inhoud gegeven wordt aan de relationele, gebiedsgebonden benadering. "Er waren toen al plekken waar dit niet goed ging. Toen zagen we al, dat als je dat verloren laat gaan, dat het dan voorspelbaar is dat we binnen vijf tot tien jaar situaties hebben die vergelijkbaar zijn met die in Frankrijk'', zegt Adang.
Steeds veranderende maatregelen
Dat is echter geen volledige verklaring voor de meest recente geweldsuitbarstingen. Als gevolg van het coronavirus is de overheid genoodzaakt maatregelen te nemen, waar tegelijk de nodige onzekerheden in zitten, zegt Adang. ''Mede daardoor is er nu ook discussie onder, laten we zeggen, 'serieuze' mensen, of de maatregelen wel de goede zijn. In lang niet alle gevallen is duidelijk waarom juist voor deze maatregelen is gekozen en niet voor andere. Zijn de maatregelen wel effectief in het bestrijden van het virus? En daarnaast: wordt er vanuit de regering wel goed gecommuniceerd? Elk woord dat gezegd wordt, heeft een uitwerking in heel Nederland. Je hebt het gevoel alsof dat besef niet goed aanwezig is. Wat die woorden betekenen voor mensen, hoe ze overkomen. Waar aanvankelijk het accent vooral lag op eigen verantwoordelijkheid ging het bij de communicatie rond de avondklok heel anders: er wordt gehandhaafd. De regering zette daarmee de politie voor het blok: dit kondigen we af en gaan jullie maar handhaven.''
Stapeleffect
De huidige situatie is in het licht van de recente rellen iets anders, ziet Adang. ''Nu zitten we in een soort golfbeweging van veranderende maatregelen, met verregaande restricties als een coronatoegangspas, die misschien nog aangescherpt wordt. Er mogen weer allerlei dingen niet en dan is er ook nog het vuurwerkverbod. Het is moeilijk te duiden wat er allemaal precies een rol speelt. Je ziet in ieder geval wel een stapeling van allemaal dingen die niet meer mogen, terwijl nut en noodzaak steeds meer ter discussie staan. Niet alleen bij complotdenkers. Tegelijkertijd wordt de retoriek steeds heftiger, in de politiek, op sociale media. Dat is nog steeds geen afdoende verklaring, laat staan een excuus voor geweld tegen politie, brandweer en ambulancepersoneel. Het is ook niet meer zo dat je nu op één plaats een protest hebt, het kan momenteel overal in Nederland ontstaan, ook in gemeenten waar je dat niet meteen verwacht, zoals Roermond, Stein en Enschede. Dat maakt het extra lastig. Met dit alles wordt de politie geconfronteerd.''
Wij/zij-tegenstelling
Adang ziet dat er in de recente gewelddadigheden onder de relschoppers een soort groepsproces is ontstaan. ''Ondanks dat meer dan tachtig procent van de mensen zich aan de maatregelen houdt - en niets van geweld moet hebben - voelt de groep die bereid is wél dat stapje te zetten naar geweld, zich gelegitimeerd. Zij weten dat er meer mensen zijn die hun mening delen, de mening van 'wij zijn anti-overheid'. Ook al zijn de mensen die die mening delen niet zover dat zij geweld willen gebruiken, ze hebben wel begrip voor waarom dit verzet ontstaat. Het gaat hier niet om hooligans van de ene club die strijden tegen hooligans van een andere club. Het is gelinkt aan iets dat groter is. Er is een groepsproces ontstaan, een wij/zij-tegenstelling. Het maakt voor de relschoppers een groot verschil als er onderling een gevoel is van 'wij worden breder gesteund'. Wat dat betreft is het wel bemoedigend dat er vanuit de bevolking gelukkig ook brede waardering voor de politie is. Je zou hopen dat er vanuit meerdere geledingen dat soort reacties komen.''
Gelegenheid
De wisselingen in coronabeleid die mensen niet begrijpen en het vuurwerkverbod dat er eerst niet kwam en toen toch weer wel. Zo lang dat soort maatregelen blijven komen, blijft de kans bestaan dat de rellen terug blijven komen, zegt Adang. ''Wat ook een belangrijke rol speelt, is de gelegenheid. Als mensen die geweld willen gebruiken merken dat er een mogelijkheid is om te rellen, dat er weinig politie is en dat ze dus wat kunnen gaan doen, dan wordt de drempel om mee te doen lager. De pakkans is uiteindelijk vrij klein. Juist omdat het momenteel op meerdere plekken in het land gebeurt en de politie niet overal tegelijk kan zijn. Je kunt dit fenomeen niet overal de kop indrukken als het op twintig verschillende plekken in het land gaat gebeuren. En dan ook nog dagenlang. Natuurlijk zijn er dan altijd opportunisten die daar gebruik van maken. Zij varen mee op het anti-overheidssentiment.''
Gevaar
Het gevaar dat Adang ziet, is dat de rellen gaan leiden tot meer repressie vanuit de overheid. ''Je moet op de lange termijn niet het idee hebben dat je dit telkens op deze manier de kop kan indrukken. Tegelijkertijd moet je er voor zorgen dat rellen wel consequenties heeft, dat de pakkans er is. Je ontkomt er niet aan dat je dat moeten laten zien, dat het gevolgen heeft. Maar ik ben bang dat er gezegd gaat worden: dit is zó heftig, we moeten nog meer handhaven, strenger straffen, strengere wetten, de politie moet nieuwe wapens krijgen. Dat je dat soort geluiden gaat krijgen, zonder dat je een goede analyse hebt gemaakt van wat er nu aan de hand is. Enerzijds zit het in iets waar je als politie absoluut geen invloed op hebt, namelijk het virus, hoe de overheid met het virus omgaat, met de maatregelen die heel vervelend zijn en dat mensen daar gefrustreerd op reageren en voor sommigen opportunistisch misbruik van maken. Anderzijds moet je toch – gegeven de situatie waarin al die onvrede is – een manier zoeken om daar mee om te gaan.''
Verbinding
Een mogelijke sleutel voor dat vraagstuk, zit volgens Adang in het opnieuw in verbinding komen met de wijken. "Hoe goed is de verbinding in de wijken en de informatie die we hebben, zodat we weten wat er speelt en niet verrast worden als er ineens honderden mensen komen opdagen, waar je er slechts tientallen had verwacht. Dat is niet alleen een taak voor de politie, maar ook voor jongerenwerkers en andere partijen. Wat ik eigenlijk zie, is een lange termijn ontwikkeling waar in het verleden al de aandacht op vestigden in 'Zijn wij anders?'. We hebben gewaarschuwd: koester het systeem waarbij je in verbinding staat met de samenleving."
Goede voorbeelden
Ondanks de zorgelijke recente ontwikkelingen, zijn er nog genoeg voorbeelden van plaatsen en steden in Nederland waar het wel goed gaat, weet Adang. ''Daar zijn de spanningen niet geëscaleerd. Die plaatsen halen niet het nieuws, het accent ligt op de gevallen waar het wel mis gaat. Dat het bij de avondklokrellen en nu over meerdere dagen in verschillende plaatsen in het land mis gaat, dat is geen goed teken. Mijn advies is, blijf vooral kijken en zoeken naar plekken waar het wel goed gaat en leer daarvan. Op de plekken waar het niet goed gaat, moet je investeren in informatie en verbinding maken met de groepen waar het om gaat. Zoek de verbinding online, maar vooral ook offline. Je kunt online niet overal bij, dat vereist verdergaande bevoegdheden, maar er is ook altijd een offline uiting, als mensen plannen maken en bij elkaar komen. Die informatie is essentieel. En dan op basis van een goede analyse de wijk in gaan. Probeer de escalatie te voorkomen, door in een eerder stadium verbinding te leggen met de relevante groepen.''
