In een onzekere samenleving stellen mensen zich meer open voor autoriteit die hen vertrouwd is. Sociaal psycholoog Kees van den Bos: “Juist het gezag dat door burgers aan de politie wordt toegekend kan nu waardevol zijn. De meeste mensen willen het nu goed doen voor de hele groep. Zo willen ze zich gedragen, die behoefte stimuleert je, geeft je houvast. Het leidt ook tot scherpe afkeuring van anderen die dat niet doen.”
In het werk van Kees van den Bos, hoogleraar sociale psychologie aan de universiteit van Utrecht, is ’waargenomen onrechtvaardigheid’ een belangrijk thema. Van den Bos onderzoekt onder meer wat een ’eerlijke behandeling’ is in contacten tussen burgers en overheid en welke psychologische processen leiden tot vertrouwen of wantrouwen tussen mensen in een samenleving.
Hoe ontwikkelen spanning en frictie zich?
“In de verwerking van de schok die we als samenleving hebben gekregen, spelen verschillende fases een rol. Die fases komen na elkaar, maar kunnen elkaar overlappen. De eerste is desoriëntatie. Wat gebeurt hier, wat is hier aan de hand, hoe moet ik me gedragen? Dat soort vragen. Een andere fase is angst. De angst voor je eigen gezondheid, je eigen toekomst, die van je naasten, maar ook angst voor ontwikkelingen in de wereld, denk aan vluchtelingenkampen op Griekse Eiland of de situatie in Verenigde Staten of wellicht de toekomst in Afrika.”
Waar hebben mensen dan behoefte aan?
“Aan structuur, aan handvatten. Je stelt je meer open voor autoriteiten die jou vertrouwd zijn. Daar zit natuurlijk ook een gevaar in. Autoriteiten moeten daar voorzichtig mee omgaan. De samenleving is nu te vergelijken met organisaties die meer structureel met crises te maken hebben, zoals defensie. Er is meer en duidelijker hiërarchie, zo en zo gaat het gebeuren.”
Er zit wel verschil in de manier waarop een ieder zich verhoudt tot die ”nieuwe” structuur
“Dat kan met die fases te maken hebben. Behalve desoriëntatie en angst is verveling een derde. Waar jij in zit, verschilt per mens, het is een dynamisch proces. Jongeren zijn nu soms een doelwit van kritiek, maar hun gedrag is niet onlogisch. De verveling speelt daar meer, de angst juist minder. En mensen leren ook. Bij de eerste mooie dag van het jaar dacht iedereen individueel ”we gaan naar buiten, dat mag”, dan kom je op het strand en in het bos en zie je dat meer mensen dat gedacht hebben. Dan krab je nog eens op je achterhoofd.”
Mensen wijzen elkaar gretig op de ”corona” normen
“Dat hoort bij de schok. Het is de behoefte aan duidelijkheid die mensen hebben. Regels voelen dan prettig. Ze kunnen je ook het idee geven dat je iets bijdraagt, dat is fijn. De strepen op de vloer in de supermarkt, de borden bij de parken, anderhalve meter afstand.”
We moeten als mensen hier bij geholpen worden?
“Ja, want anders wordt het iets moraliserends. Dat de één zegt je binnen moet blijven en de ander dat je van de minister naar buiten mag. Hoe helderder, hoe meer je discussies voorkomt die juist nu veel emotie kunnen oproepen. Mensen willen sowieso graag de moreel bovenliggende partij zijn. En in een onzekere tijd heb je daar nog meer behoefte aan. Als anderen dan niet doen wat jij vindt dat gedaan moet worden, kun je kwaad worden. Dat heeft weer met je eigen angst en onzekerheid te maken. Je strikt houden aan regels is een begrijpelijk compensatiemechanisme.”
Er lijkt - gezien de branden bij zendmasten - een groep mensen die in deze tijd radicaliseert...
“Dat zijn mensen die al anders naar de samenleving keken, een ander frame hebben. Die waren in vergelijking met de meeste anderen reeds radicaal. Zij passen wat er nu gebeurt in dat frame, hoe vreemd dat voor anderen ook moge lijken. Als jij al je bedenkingen had over 5G, als je al de berichten van veiligheidsdiensten volgde met hun zorgen over China, en als dan corona ook uit China komt, dan pas je dat binnen jouw denkkader. Die mensen voelen zich bedreigd en niet beschermd. Complottheorieën bieden dan houvast.”
Zij vertrouwen de instituties niet
“Bij de harde kern moet je gewoon strafrechtelijk ingrijpen. Die houden vast aan hun eigen verhaal. Maar je kunt de aanzuigende werking voorkomen door enerzijds helder te informeren over wat de gevolgen zijn voor hulpdiensten en anderzijds als overheid zeer transparant te zijn. Geef bijvoorbeeld op een website hele gedetailleerde informatie voor mensen die het naadje van de kous willen weten.”
Wilskracht
De lengte van de ‘intelligente’ lock-down in Nederland baart Kees van den Bos wel enige zorgen. Hij wijst er op dat de nieuwe gedragsnormen ’inspanning’ vragen. Wat nu gevraagd wordt van mensen is niet ’natuurlijk’ om te doen.
“Het vergt cognitieve energie. Vergelijk het met aan de rekstok hangen. Je hangt nu aan je wilskracht en die is niet oneindig. We worden allemaal vermoeider. Anticipeer erop dat je een keer uitgeput raakt en dan zelfzuchtig gedrag gaat vertonen. Bewuste ontspanning is dus essentieel en stel je eisen voor die ontspanning dan ook wat bij. Netflix met een stuk chocola mag nu ook.”
Wat kan dat betekenen voor de komende maanden?
“Er zit veel spanning in de discussie over de exit strategie. Verschillende groepen definiëren verschillend wat nu rechtvaardig is en er staat voor ieder van die groepen veel op het spel. Overleven, kwaliteit van leven, financiële inkomsten. Daar samen uitkomen luistert dan nauw.”
Stapje voor stapje, polderen?
“Dat lijkt me de juiste weg. Wat je waarschijnlijk zal zien is dat Rutte de tegengestelde belangen zo ‘low-level’ mogelijk zal communiceren. Dat we iets ‘gaan proberen’, en als dat lukt wat meer toestaan, en als dat niet lukt weer inperken. Beetje bij beetje er samen uit komen. Die omfloerstheid is waardevol omdat het anders te verhit kan raken.”
Het past bij onze cultuur?
“Rutte zei het zo: ”we zijn in essentie een door en door sociaal-democratisch land”. Wij hebben in vergelijking met Angelsaksische landen een minder masculiene cultuur. Als je hier beter af bent in gezondheid, opleiding, inkomen, dan heb je in dit land de plicht meegekregen om te letten op degenen die dat niet hebben. Je wilt niemand aan zijn of haar lot overlaten. We zijn ook geworsteld in onze protestants-christelijke deugd-ethiek. We weten uit onderzoek dat ongeveer zeventig procent van de Nederlandse bevolking met anderen wil samenwerken en zich coöperatief opstelt. Dat wil niet zeggen dat je geen zelfzuchtige mensen hebt, zeker niet. Die zijn er ook, en hun gedag valt erg op en houdt ongetwijfeld de politie flink bezig. Maar de maatregelen van de regering passen goed bij onze op samenwerking gerichte normen en waarden.”
Coöperatief
Kees van den Bos noemt het Nederlandse beleid vanuit sociaal-psychologisch perspectief ’verstandig’. Maatregelen worden in zijn ogen met argumenten uitgelegd, vragen over verschillen met andere landen beantwoord en, belangrijk, ’er wordt een beroep gedaan op de coöperatieve inborst van de Nederlander, we worden mede verantwoordelijk gemaakt.’
Wat is de rol van een institutie als de politie in een samenleving als deze?
“Het valt mij op dat ik weinig politie zie in de landelijke media. Terwijl ik denk dat juist de autoriteit die door het publiek aan de politie wordt toegekend nu waardevol kan zijn. Ik zie geen politiechef het podium pakken. Ik snap dat dat gevoelig kan liggen in bijvoorbeeld een lokale driehoek, maar aan politiemensen wordt door veel Nederlanders gezag toegekend. Daar kun je nationaal of lokaal gebruik van maken.”
Fases als desoriëntatie en angst gelden ook voor politiemensen...
“Zeker. En die onrust moet je intern toelaten, bespreekbaar maken, ook gezamenlijk. Dat is essentieel. Maar buiten straal je rust uit, doortastendheid, je geeft onzekere burgers houvast.”
Dit interview is de tweede van een serie, geïnitieerd door het team Politieleiderschap van de Politieacademie. Programmaker Piet-Hein Peeters interviewt relevante deskundigen over de rol van de politie in de corona-crisis en de betekenis voor politieleiderschap.
