De recente avondklokrellen leiden ertoe dat de weerbaarheid van agenten nog verder onder druk komt te staan. Dat zegt Annika Smit, lector Weerbaarheid aan de Politieacademie. Smit uit haar zorgen over de zinvolheid van de handhavingstaak bij de rellen, de fysieke gesteldheid en de mentale gezondheid van de agenten. ''Eigenlijk moeten deze assen van weerbaarheid alle drie goed zijn. Als er één uitvalt, dan heeft dat implicaties voor de andere. Als ze alle drie uitvallen, is het vragen om problemen. In dat tijdperk leven we nu wel. Het staat fysiek op scherp, het staat qua stress op scherp en het staat moreel voor sommige mensen op scherp.''
De nadruk van het politiewerk lag tijdens de rellen op de handhavingstaak. ''En die was hier ook erg belangrijk’’, vervolgt Smit. ''Tegelijkertijd worden er binnen de politie ook heel veel mensen op andere facetten ingezet. Bijvoorbeeld wijkagenten, maar ook andere mensen die op allerlei plekken in de samenleving bezig zijn om verbinding te houden met groepen. Die mensen worden veel minder, in het begin nauwelijks, erkend voor hun werk als het over de politietaak gaat. En legio politiemensen worden ingezet voor de handhavingstaak, terwijl zij daarnaast of liever op andere, meer fundamentele manieren bijdragen aan een samenleving die al een jaar lang onder grote druk staat. Een overheid die bij het invoeren van de avondklok meteen spreekt over hard handhaven, houdt helaas weinig ruimte voor verbindend optreden. Dat helpt niet.’’
Beeld nuanceren
''Binnen de politie is van belang om maatregelen en ook de verbinding met groepen in de samenleving genuanceerder te benaderen. En ook het bredere politiewerk, niet alleen de handhaving, te waarderen’’, vervolgt Smit. ''Ik denk dat er veel meer gedaan kan worden met de verbindingen in de haarvaten van de maatschappij. De politie heeft ongelooflijk veel informatie, maar deze wordt onvoldoende bij elkaar gebracht. Als je binnen de organisatie mensen stimuleert naar boven toe terug te koppelen wat de sfeer, de stemming en de duiding van de verschillende bewegingen is, en beter te begrijpen waar onmacht en frustratie vandaan komen, dan kom je tot een heel ander zicht. Als de politie tot een wijzer begrip komt over wat maakt dat bepaalde groepen mensen na 21.00 uur de straat op gaan, dan moet zij zich zeker niet beperken tot het louter ‘strikt handhaven van de avondklok’. Begrijpen wat er speelt, is zeker op de langere termijn nodig. En de politie heeft bijzonder veel informatie tot haar beschikking; veel politiemensen kunnen met het verrijken van informatie voor politiek bestuurlijk Nederland een heel zinvolle bijdrage leveren. Die zinvolle bijdrage leveren is niet alleen maatschappelijk van belang, maar ook de politiemensen zelf hebben dat absoluut nodig.’’
Kwetsbaar
Die conclusie wordt wetenschappelijk onderbouwd. ''Uit onderzoeken blijkt elke keer weer dat het leveren van een zinvolle bijdrage voor agenten centraal staat. Anders gaat het uiteindelijk niet goed met deze agenten. Dat zie je ook in de opleiding terug: studenten die bij een ingrijpend incident aan de kant worden gezet en moeten toezien hoe anderen die het vak beheersen het werk doen, lopen eerder trauma op dan studenten die zinnig worden ingezet. Omdat mensen helemaal niets kunnen bijdragen. Dan word je kwetsbaar op twee manieren. De eerste is dat je de gelegenheid krijgt om alle heftige details in je op te nemen, terwijl dat niet zo is als je aan het werk bent. Het tweede is dat je nergens invloed op kunt uitoefenen. Je bent een machteloze toeschouwer.’’
Veranderd mensbeeld
Naast de component van zinvolheid, speelt bij weerbaarheid het moreel een prominente rol. ''Ik kreeg na de rellen een verhaal onder ogen van iemand die aangaf in zijn politiecarrière nog nooit zoveel onbegrepen agressie te hebben gezien. Hij had burgers dingen zien doen waarvan hij zich afvroeg: hoe kan een vader tot zoiets komen en dan ook nog waar kinderen bij zijn? Hij schreef dat zijn mensbeeld veranderd was. We weten uit voorgaande onderzoeken dat confrontatie met (levens-)bedreiging en leed en gruwel, omstandigheden zijn die kwetsbaar maken. Die zetten de weerbaarheid onder druk. Ik hoor verhalen van mensen binnen de politie dat die druk nu is toegenomen. Dat raakt de morele as van weerbaarheid. En die is wezenlijk voor mensen. Ook moreel kan iemand schade oplopen. Dat is een relatief nieuw domein binnen de wetenschappelijke onderzoekswereld. Net als mentale schade, kan ook moreel letsel blijvend zijn. Als je wereldbeeld en mensbeeld geschud heeft op zijn grondvesten, dan wordt het nooit meer zoals het was.''
Schakelen
De vraag is dan hoe hiermee om te gaan. Smit: ''Daar doen we dus veel onderzoek naar. Waar we meer van moeten weten, is hoe mensen kunnen schakelen. Zo geven sommige startende politiemensen aan - na een paar jaar werkzaam te zijn geweest - dat ze wennen aan de ingewikkelde situaties, wennen aan het leed, de confrontatie met al die ernstige dingen, en dat ze die niet meer zo ingrijpend vinden als in het begin. Sommigen ervaren minder empathisch te zijn. Dat ze niet meer in staat zijn om in te voelen waar een ander doorheen gaat. Het is een kunst om te kunnen blijven schakelen, weer terug te kunnen naar het mens-zijn waarin je je kunt laten raken. De balans vinden tussen dat wat je buiten kunt houden en dat waar je je voor openstelt, daar moeten we echt meer van weten, ook om te kunnen vertalen naar de vraag hoe je mensen dan begeleidt in het doen van politiewerk.’’
Roofbouw
Als derde as van de mentale weerbaarheid noemt Smit de fysieke gesteldheid. Ook die staat onder druk. ''Er is een roosterprobleem om alle diensten te kunnen vullen. Op dit moment wordt roofbouw gepleegd op de politie, om maar voldoende mensen op te trommelen. Dat geldt al langer. Een steeds kleinere groep mensen binnen de politie moet steeds meer diensten draaien. Er is een grote uitstroom van gepensioneerden, er zijn veel mensen die geen avond- of nachtdiensten hoeven te draaien, omdat ze boven een bepaalde leeftijd zijn. Het komt op bepaalde plekken steeds aan op jongere mensen die dan constant maar diensten draaien. Dat gaat natuurlijk niet lang goed en dat krijg je op een gegeven moment keihard terug.’’
Consequenties
Waar ligt dan de oplossing voor deze complexe problematiek? Smit: ''Dat is ingewikkeld. Ik ben blij dat ik geen politiebaas ben. Want ze snappen allemaal dat ze roofbouw aan het plegen zijn, maar wat is het alternatief? Als je acht van de tien mensen niet oproept, dan moet je twee mensen de straat op sturen. Dat kan je ook niet doen. De collegialiteit onder agenten is over het algemeen ook heel groot, het moet wel heel erg zijn wil iemand niet aan het werk gaan. Ik maak me zorgen over de komende periode, als we hier de consequenties van gaan zien. Als we nog steeds met deze scherpe maateregelen zitten, dan houdt het een keer op. Ik weet niet hoe lang de politie dit vol kan houden. Ik vermoed dat er best veel uitval zal zijn. Er is ongetwijfeld al verborgen uitval, omdat men nu nog even door moet. Ik heb de oplossing niet, maar het is wel van belang om hier naar te kijken. Om met verschillende mensen dit probleem onder ogen te durven zien. Het gaat niet alleen maar om ‘we hebben aandacht voor de politiemensen, want die moeten het ook volhouden’. Nee, dit heeft rechtstreeks impact op het handhaven van de wet in een democratische rechtstaat. Dus het gaat uiteindelijk om de burger. Want wat gebeurt er in de uitoefening van je vak als je opbrandt, of afstompt en minder empathisch wordt? Onderzoek naar weerbaarheid gaat dus verder dan alleen maar zorg voor de politiemedewerker, het heeft te maken met de functie van de politie in de maatschappij. Als je die functie gezond wilt houden, die hygiëne, dan vraagt dat om goed te begrijpen wat er met mensen in het vak gebeurt. Onder het uniform.’’
Relevante publicaties:
